«Αστερισμός Γεγονότων και Πνευματικότητα. Κριτική του βιβλίου του Andrew Robinson, India. A Short History», Ελληνο-Ινδική Εταιρεία Πολιτισμού & Ανάπτυξης, 22 Ιουνίου 2015.

Ο Μαγικός Φανός, περίτεχνη κατασκευή προβολής εικόνων του Αθανάσιου Κίρχερ

Όπως το υποσχέθηκα δημοσίευσα και μία δεύτερη μελέτη για το έργο του πολυμαθή Ιησουίτη Αθανάσιου Κίρχερ στα ελληνικά, σε ξένο περιοδικό φιλοσοφίας και πολιτισμού (Philosophia E–Journal of Philosophy and Culture). Το περιοδικό αυτό κυκλοφορεί μόνο ηλεκτρονικά και διευθύνεται από τον γνωστό Βούλγαρο καθηγητή και μελετητή της Βυζαντινής Φιλοσοφίας Γκεόργκι Καπρίεφ. Παλιότερα είχα μεταφράσει μία εξαίρετη εργασία του καθηγητή με τίτλο «Η Σύγχρονη Έρευνα για τη Βυζαντινή Φιλοσοφία» (Σύναξη. Τριμηνιαία Έκδοση Σπουδής στην Ορθοδοξία, Τεύχος 115, Ιούλιος – Σεπτέμβριος 2010, 50 – 60). Μία γνωστή μονογραφία του αποτελεί το βιβλίο «Φιλοσοφία στο Βυζάντιο», το οποίο εκδόθηκε το 2001 στα βουλγαρικά και το 2005 μεταφράστηκε στα γερμανικά. Μπορεί κανείς να επισκεφτεί τη σελίδα όπου βρίσκεται το άρθρο από εδώ. Παραμένω ο μόνος ερευνητής του έργου του Κίρχερ στην Ελλάδα. Θα μου πει κανείς: «Στρατηγέ, τι γύρευες στη Λάρισα εσύ ένας Υδραίος;» Κι όμως δεν είναι έτσι. Άλλωστε από τον τίτλο του άρθρου γίνεται κατανοητό ότι αφορά σε μεγάλο βαθμό την ελληνική φιλοσοφική παράδοση, ιδιαίτερα τη νεοπλατωνική. Όσοι καλοί προσέλθετε, λοιπόν, να αναδιφήσετε σε παράξενες γνώσεις που ανασύρθηκαν από το βάθος του χρόνου: «Μόνο για σας, τέκνα της μάθησης και της σοφίας γράψαμε το έργο αυτό».

Σκεπτόμουν εδώ και πολύ καιρό να γράψω ένα κείμενο για το έργο του Αθανάσιου Κίρχερ, του πολυμαθή Ιησουίτη, ο οποίος έζησε στη Ρώμη τον 17^ο αιώνα. Για πρώτη φορά συνάντησα το όνομά του στο έργο του Ουμπέρτο Έκο, Το Εκκρεμές του Φουκώ, όπου ο Μπέλμπο αναφέρει τη συζήτησή του με τον ταριχευτή Σαλόν: «Πήρα την έμπνευσή μου από αυτό…». Μου έδειξε σ’ ένα άλλο τραπέζι έναν χοντρό τόμο μεγάλου σχήματος, δεμένο με παλιά περγαμηνή και δερμάτινο θηλύκωμα. «Μου κόστισε της Παναγιάς τα μάτια, δεν είμαι βιβλιόφιλος, αλλά αυτό ήθελα να το αποκτήσω. Είναι το Mundus Subterraneus του Αθανάσιου Κίρχερ, πρώτη έκδοση, 1665… ο καλός αυτός Ιησουίτης ήξερε τα πάντα για καθετί γνωστό, άγνωστο και ανύπαρκτο…».[1]

Το όνομα του Ιησουίτη μου καρφώθηκε στο μυαλό. Τώρα, είκοσι χρόνια σχεδόν μετά, έχω την εντύπωση ότι είμαι ο πρώτος που δημοσίευσε μία επιστημονική εργασία στα ελληνικά στο περιοδικό Ιστορικά Θέματα (τεύχος 122, Ιανουάριος 2013, 86-99) για το καθολικό αυτό πνεύμα. Ο αρχικός προσανατολισμός ήταν να εξετάσω όχι μόνο τις περίεργες και ευφάνταστες πληροφορίες που περιέχονται στους μεγάλου σχήματος και χοντρούς τόμους των ιδιόρρυθμων λατινικών του (τους οποίους τώρα έχει ψηφιοποιήσει η Google), αλλά να θίξω τα σημεία εκείνα του έργου του που αποτέλεσαν συμβολές στην επιστημονική έρευνα της εποχής του.

Θα επανέλθω με μία ακόμη εργασία σε ξένο περιοδικό, η οποία θα αναφέρεται σε ένα επιστημολογικό θέμα. Δυστυχώς ακόμη και σήμερα οι προκαταλήψεις για τον Αθανάσιο Κίρχερ δεν έχουν εκλείψει. Αν ενδιαφερθούμε κατεξοχήν για την ιστορικότητα και τον τρόπο πρόσληψης του έργου του από τους συγχρόνους του, τότε θα δούμε την αξία και τη σημασία που είχε για εκείνους και έτσι θα αποκτήσουμε καλύτερη σχέση μαζί του σήμερα. Νομίζω όμως ότι τίποτα δεν είναι βέβαιο εντός της ιστορικότητας. Ακόμη και η ζωή του πνεύματος δεν έχει νόμους. Αν δίνουμε νόημα στο έργο του Κίρχερ σήμερα, είναι γιατί από μία άποψη είναι πράγματι σύγχρονός μας και όχι μία μακρινή ανάμνηση και κάτι παρωχημένο. Όπως υποστήριξε ο Μπενεντέττο Κρότσε (Benedetto Croce): «όλη η ιστορία είναι ιστορία του παρόντος».[2] Όμως αυτό δεν σημαίνει ότι το παρόν είναι αιώνιο ή ακίνητο.  Φυσικά, ο Μεταμοντερνισμός έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην επανανακάλυψή του. Θα μπορούσα να φανταστώ ότι αργότερα θα ξεχαστεί και πάλι, για να ανακαλυφτεί ξανά από κάποιους άλλους, μελλοντικούς ανθρώπους. Τότε όμως αυτοί θα ανακαλύψουν και πάλι τη δική μας εποχή ως προς το πώς είδε τον Κίρχερ, και για ποιο λόγο τον είχαν ξεχάσει όσοι έζησαν πριν από εμάς, και για ποιο λόγο οι σύγχρονοί του τον εκτιμούσαν… Η περίπτωση του Κίρχερ θα ήταν τότε ένα καλό παράδειγμα για να φανεί ότι η ιστορία δεν κινείται, ούτε κυκλικά, ούτε γραμμικά. Είναι σαν την κίνηση του πιονιού του ίππου στο σκάκι, έλεγε ο αείμνηστος Κλωντ Λέβυ-Στρως (Claude Lévi-Strauss),[3] ή μάλλον εδώ πρόκειται για μία σπειροειδή κίνηση.

Ήξερε ο περίεργος Ιησουίτης άραγε τι έγραφε; Τουλάχιστον ακολουθούσε τις επιταγές της καρδιάς του. Από ό,τι φαίνεται αυτή η καρδιά δεν έπαψε τελείως να χτυπά, όταν ενταφιάστηκε στην εκκλησία που ανακάλυψε ο ίδιος, ισχυριζόμενος ότι την είχε κτίσει ο Μέγας Κωνσταντίνος προς τιμή του Αγίου Ευσταθίου (μόνο η καρδιά του, ενώ το σώμα του ενταφιάστηκε στην εκκλησία του Τζεζού). Χτυπούσε πολύ δυνατά και οι παλμοί της άφησαν την απήχησή τους στον κόσμο. Η μεταφορά αυτή έχει ιδαίτερη σημασία, αν δεχτούμε τη μαγνητική φιλοσοφία του, που επηρεάστηκε από το Νεοπλατωνισμό, και τη θεωρία της φύσης και της ιστορίας εντός της ως ένα έμψυχο, ζωντανό και παλλόμενο όλον.

[1] Umberto Eco, Il Pendolo di Foucault. Bompiani, Milano 1988, 467.

[2] Benedetto Croce, Teoria e storia della storiografia. Giuseppe Laterza & figli, Bari 1920, 4-5.

[3] Claude Lévi-Strauss, Race et Histoire. Denoël, Paris 1987 (1952), 38.

Κάντε κλικ στην εικόνα του χειρογράφου για να το φυλλομετρήσετε

Η Βαυαρική Κρατική Βιβλιοθήκη του Μονάχου ανακοίνωσε ότι ανακαλύφτηκαν πολλές Ομιλίες για τους Ψαλμούς του Ωριγένη σε ένα χειρόγραφο του 12ου αι.

 Ένα απόσπασμα  από το Δελτίο Τύπου της Βιβλιοθήκης έχει ως εξής:

“Μέσα από τη διαδικασία καταλογράφησης χειρογράφων της συλλογής βιβλίων Johann Jakob Fuller, έγινε προσφάτως μία θεαματική ανακάλυψη στη Βαυαρική Κρατική Βιβλιοθήκη. Η φιλόλογος Marina Molin Pradel ταύτισε ένα χειρόγραφο που περιείχε ένα αυθεντικό κείμενο πολλών Ὁμιλιῶν εἰς τοὺς Ψαλμούς του Αλεξανδρινού Ωριγένη (185-235/4 μ.Χ.), που ήταν έως τώρα άγνωστες στην ελληνική πρωτότυπη μορφή τους. Η επιστημονική σημασία του ευρήματος αυτού δεν μπορεί να υποτιμηθεί. Η μεγάλη πιθανότητα να αποδίδονται στον Ωριγένη επιβεβαιώθηκε από τον διεθνώς αναγνωρισμένο Ωριγενιστή Lorenzo Perrone από το Πανεπιστήμιο της Μπολόνια…

Τα κηρύγματα και οι εξηγήσεις του Ωριγένη για τους Ψαλμούς υπήρχαν έως τώρα σε εκτεταμένη μορφή αποσπασματικά σε λατινική μετάφραση. Το δυσδιάκριτο ελληνικό χειρόγραφο, του οποίου το πραγματικό περιεχόμενο έχει πλέον ταυτιστεί, χρονολογείται γύρω στον 12ον αι.

Το χειρόγραφο έχει ήδη ψηφιοποιηθεί από τη Βαυβαρική Κρατική Βιβλιοθήκη και είναι διαθέσιμο για τον καθένα στο Ίντερνετ.

Η Βαυαρική Κρατική Βιβλιοθήκη έχει περισσότερα από 650 Ελληνικά χειρόγραφα και άρα είναι η μεγαλύτερη συλλογή στη Γερμανία. Κυρίως χρησιμοποιείται από ερευνητές. Οι εργασίες σε αυτήν γίνονται σε εσωτερικό επίπεδο από το Κέντρο Ανάπτυξης Χειρογράφων και χρηματοδοτείται από το Γερμανικό Ίδρυμα Ερευνών. Το εύρημα αυτό καθιστά σαφή την αναγκαιότητα και την αξία αυτής της λεπτομερούς και προσεκτικής ανάλυσης. Ο κατάλογος των ελληνικών χειρογράφων στη Βαυαρική Κρατική Βιβλιοθήκη γιορτάζει την 20η επέτειο. Η εκ νέου καταγραφή και περιγραφή των Ελληνικών χειρογράφων θα διαρκέσει ακόμη 15 χρόνια”.

Στο μεταξύ μόλις το νέο κυκλοφόρησε πολλοί ερευνητές άρχισαν τη μελέτη του φωτογραφικού αντιγράφου του χειρογράφου. Ήδη εμφανίστηκαν οι πρώτες μεταφράσεις στα αγγλικά, όπως από τον Alex Poulos, στο μπλογκ του, και τον Roger Pearse στο δικό του. Ο Ρουμάνος παλαιογράφος Alin Suciu στο μπλόγκ του, επίσης, παραθέτει χρήσιμες και κατατοπιστικές πληροφορίες. Το ότι το χειρόγραφο τοποθετήθηκε αμέσως στο Ίντερνετ από τη βιβλιοθήκη είναι προς τιμήν της. Η τοποθέτηση αυτή επέτρεψε και επιτρέπει την άμεση μελέτη του, καθώς και τη δημοσίευση των αποτελεσμάτων των πρώτων ερευνών. Οι τελευταίες γίνονται με καταιγιστικό ρυθμό κυρίως από τα μπλόγκ των επιστημόνων. Το πρώτο που σκέφτεται κανείς είναι η κλισέ ερώτηση: πόσα άλλα χειρόγραφα ίσως περιμένουν να έρθουν στο φως σε αρχεία, όπου καθημερινή πρόσβαση έχουν μόνο όσοι εργάζονται εκεί; Η σημαντικότητα του χειρογράφου αυτού μεγεθύνεται λόγω του γεγονότος ότι το μεγαλύτερο μέρος του έργου του Ωριγένη έχει σωθεί μόνο στη λατινική μορφή του. Εμπρός, λοιπόν, όσοι εμβριθείς ερευνητές ενδιαφέρεστε σπεύσετε να το μελετήσετε!

“The volume examines Byzantine Iconology in relation to an extended philosophical tradition that includes non-philosophy and para-philosophy. It begins with the dinstinction made by Erwin Panofsky between Iconography and Iconology, i.e. between thematization and meaning. Here, the aim is to relate Iconology to the initial perception and the work by the historian Andre Grabar shows the need for such an approach. Amidst the interpretations of the Byzantine theory of the images given by Charles Barber, the choice is to focus on the epistemic problem and the discourse on authority.”

Excerpt from the summary in English in the end of the volume (p. 205).

Very informative book, in which the writer, George Arabatzis, uses a “large gamme” of opinions by modern and medieval philosophers on the subject, in order to support his view. I reserve the right to write again on this book, maybe a review of it.

UPDATE: See my review for this book, in the Critica – A Greek Online Journal for Philosophical Reviews, (31.7.12).