Κατελής Βίγκλας, “Αθανάσιος Κίρχερ. Ο τελευταίος άνθρωπος σε αναζήτηση της παγκόσμιας γνώσης”, Ιστορικά Θέματα, Περίοδος Β’, τεύχος 122, Ιανουάριος 2013, 86-99.
Πρβλ. Κατελής Βίγκλας, Βυζαντινοί και Αναγεννησιακοί φιλόσοφοι. Όψεις του έργου και της ζωής τους. Μελετήματα, Εκδοτικός Οίκος Κ. & Μ. Αντ. Σταμούλη, Θεσσαλονίκη 2019, 171-192.
ΠΕΡΙΛΗΨΗ
Ο Αθανάσιος Κίρχερ (1601/2-1680) υπήρξε ένας πολυμαθής Ιησουίτης που έζησε στη Ρώμη την εποχή του Μπαρόκ. Δίδαξε στο Ρωμαϊκό Κολλέγιο μαθηματικά, φυσική και ανατολικές γλώσσες. Κατά τη διάρκεια της ζωής του γνώρισε παγκόσμια φήμη και αναγνώριση, ως μία αυθεντία σε μία πλειάδα επιστημών, συγγράφοντας περίπου σαράντα βιβλία. Όμως καθώς σε πολλά επιστημονικά πεδία ήταν ένας πρωτοπόρος, και λόγω ιδιοσυγκρασίας, το έργο του περιλαμβάνει πάμπολλες ανακρίβειες, λάθη, και φανταστικές πληροφορίες. Έτσι, μετά τον θάνατό του ήταν αναμενόμενο να λησμονηθεί. Τελικά, θα ανακαλυφθεί και πάλι στην εποχή του ύστερου μεταμοντερνισμού, τον οποίο εκφράζει ως συλλογέας ετερόκλητων πληροφοριών, αξιοπερίεργων αντικειμένων, και νεοπλατωνικός στοχαστής που δεν ενδιαφέρεται μόνο για τις αιτιακές και ορθολογικές σχέσεις των γεγονότων και των πραγμάτων, αλλά και τη σημειοδότησή τους με βάση απόκρυφες αναλογίες.
Λέξεις κλειδιά: Ιησουίτες, αιγυπτιολογία, Δημοκρατία των Γραμμάτων, γεωγραφία, γεωλογία, μαγνητισμός, αστρονομία, φυσική, μαθηματικά, εθνολογία, θρησκειολογία, γλωσσολογία, αρχαιολογία, μεταμοντερνισμός
Athanasius Kircher. The search for Universal Knowledge
By Katelis Viglas
Abstract
Athanasius Kircher (1601/2-1680) was a Jesuit polymath who lived in Rome in the Baroque era. He taught mathematics, physics and oriental languages at the Roman College. During his life, he obtained worldwide reputation and recognition as an authority in a variety of disciplines, writing about forty books. However, although in many scientific fields he was a pioneer, his work includes numerous inaccuracies, errors, and imaginary information. Thus, after his death he was expected to be forgotten and he was discovered again in the era of Late Post-Modernism. He expresses the latter as a collector of miscellaneous information, curiosities, and objects, as well as a Neo-Platonic thinker, who not only interested in the rational and causal relationships of events and things, but also in their interpretation based on arcane proportions.
Keywords: Jesuits, egyptology, Republic of Letters, geography, geology, magnetism, astronomy, physics, mathematics, ethnology, religious studies, linguistics, archaeology, postmodernism
Πορτραίτο του Αθανάσιου Κίρχερ
1. Η ΖΩΗ ΤΟΥ ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ ΚΙΡΧΕΡ
Ο Κίρχερ (Athanasius Kircher) γεννήθηκε στις 2 Μαΐου 1601 (ή 1602) στην Γκάιζα (Geisa) της Γερμανίας. Ολοκληρώνοντας τη στοιχειώδη εκπαίδευση, εισήλθε σε ιησουιτικό κολλέγιο και τελικά εντάχθηκε στο Τάγμα των Ιησουιτών το 1616. Κατά τη διάρκεια των σπουδών του αναγκάστηκε να μετακινηθεί αρκετές φορές λόγω του Τριακονταετούς Πολέμου. Από την ηλικία των 22 ετών είχε αναπτύξει ένα έντονο ενδιαφέρον για τις πρωτότυπες μηχανικές κατασκευές. Όντας στο Χαιλίνγκεσταντ (Heiligenstadt) με την ευκαιρία της επίσκεψης των πρεσβευτών του πρίγκιπα εκλέκτορα του Μάιντς της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, παρουσίασε ένα αξιοπερίεργο θέαμα που προκάλεσε έκπληξη και κατηγορήθηκε για μαγεία. Εξηγώντας, όμως, στους παρευρισκομένους τον μηχανισμό λειτουργίας που χρησιμοποίησε, το κατηγορητήριο κατέρρευσε. Κατόπιν, προσκλήθηκε στο Ασάφενμπουργκ (Aschaffenburg), την κατοικία του πρίγκιπα, όπου εκεί προσπάθησε να συμφιλιώσει συνδυάσει τη σχολαστική μεσαιωνική παράδοση με τη μελέτη των ανατολικών γλωσσών.
Μετά τον θάνατο του πρίγκιπα, μετέβη στην πόλη Σπάιερς (Spires, σύγχρονη Speyer) για να λάβει το ιερατικό χρίσμα. Στη βιβλιοθήκη της πόλης ήλθε για πρώτη φορά σε επαφή με τα αιγυπτιακά ιερογλυφικά. Καθώς ο πόλεμος συνεχιζόταν, κατέφυγε στην Αβινιόν της Γαλλίας, όπου συνέγραψε ένα εγχειρίδιο για τα ηλιακά ρολόγια.
Στη Γαλλία, ο Κίρχερ γνώρισε τον Κλωντ Φαμπρί ντε Πιρέσκ (Claude Fabri de Peiresc), ο οποίος εργαζόταν για την προώθηση της μελέτης των ιερογλυφικών. Στα τέλη του 1633, ο Κίρχερ μετέβη στη Ρώμη, όπου συνάντησε τον δεύτερο μαικήνα του στο πρόσωπο του καρδινάλιου Φραντσέσκο Μπαρμπερίνι (Francesco Barberini). Σε αυτήν την περίοδο, ίσως λόγω του νεαρού της ηλικίας του και των μελετών του στα πεδία των ανατολικών γλωσσών, των φυσικών επιστημών και των μαθηματικών, συνάντησε εχθρότητα από διάφορους κύκλους. Ωστόσο, γρήγορα απέκτησε μεγάλη φήμη, έγινε καθηγητής και κατόρθωσε να ασχοληθεί με πληθώρα ερευνητικών ενδιαφερόντων, παράγοντας μεγάλο και πλούσιο έργο. Τα βιβλία του είναι γραμμένα στα λατινικά και περιλαμβάνουν πολυάριθμες εικονογραφήσεις και σχέδια. Αρκετά είναι αφιερωμένα σε διάσημα πρόσωπα της κοσμικής και εκκλησιαστικής εξουσίας, γεγονός που καταδεικνύει το υψηλό κύρος του συγγραφέα.
Η «Πηγή των Τεσσάρων Ποταμών» (Fontana dei Quattro Fiumi), από τον καλλιτέχνη Τζιανλορέντζο Μπερνίνι (Gianlorenzo Bernini) στην πλατεία Ναβόνα (Navona) στη Ρώμη. Στην κορυφή του βρίσκεται ο οβελίσκος του Δομιτιανού, τον οποίο αποκατέστησε ο Τζιοβάνι Μπατίστα Παμφίλι (Giovanni Battista Pamphili) το 1650.
Ο Κίρχερ έλαβε επίσης την ευκαιρία να δείξει τις γνώσεις του σχετικά με την ιερογλυφική γραφή χάρη στον διάδοχο του πάπα Ουρβανού Η’, τον Τζιοβάνι Μπατίστα Παμφίλι (Giovanni Battista Pamphili), ο οποίος εκλέχθηκε το 1644 με το όνομα Ιννοκέντιος Ι’. Αυτός συνέλαβε το σχέδιο να αποκαταστήσει έναν οβελίσκο για τον εορτασμό του Ιωβηλαίου της Καθολικής Εκκλησίας του 1650 (ο εορτασμός των Ιωβηλαίων κάθε 25 ή 50 έτη είχε αρχίσει το έτος 1300 από τον πάπα Βονιφάτιο Η’). Στον Κίρχερ ανατέθηκε η ερμηνεία των ιερογλυφικών που κοσμούσαν τον οβελίσκο, πράγμα που έγινε δημοσιεύοντας τα αποτελέσματα της εργασίας του στο έργο «Obeliscus Pamphilius» (1650). Την ικανότητα του Κίρχερ πληροφορήθηκε ο καρδινάλιος Καππόνι (Capponi), ο οποίος τον ώθησε να συνεχίσει τη μελέτη του, χρηματοδοτώντας και άλλα παρόμοια έργα του συγγραφέα, τα οποία είχαν ιδιαίτερη απήχηση στους συγχρόνους του. Επειτα από το 1660, όμως, η επιστημονική γνώση των ιερογλυφικών από τον Κίρχερ άρχισε να τίθεται σοβαρά υπό αμφισβήτηση.
Μεντορέλλα (Mentorella), επιγραφή από την ταφή της καρδιάς του Κίρχερ.
Το 1661, ο Κίρχερ ανακάλυψε μια ερειπωμένη εκκλησία στη Μεντορέλλα (Mentorella) και ανέλαβε την αναστήλωσή της. Μετά τον θάνατό του, στις 27 Νοεμβρίου 1680, η καρδιά του Κίρχερ τοποθετήθηκε στα πόδια του αγάλματος της Παναγίας της Μεντορέλλα. Ακόμη και σήμερα, στον βωμό του ναού, μια στήλη από μάρμαρο θυμίζει στον επισκέπτη ότι εκεί βρίσκεται θαμμένη η καρδιά του Κίρχερ, αν και το σώμα του ενταφιάστηκε στην εκκλησία του Τζεζού (Gesù), στη Ρώμη. (1)
2. Η ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΤΩΝ ΓΡΑΜΜΑΤΩΝ
Κατά τον 17ο και τις αρχές του 18ου αιώνα συντελέστηκαν κοσμογονικές αλλαγές σε κάθε πεδίο του επιστητού και των τεχνών. Οι άνθρωποι συζητούσαν για όλα τα θέματα στις ακαδημίες και στα αριστοκρατικά σαλόνια. Όμως, το πιο κοινό μέσο επικοινωνίας ήταν η αλληλογραφία. Δίκτυα αλληλογραφίας, συνεχούς ενημέρωσης για λόγια θέματα, για την επιστημονική έρευνα και για τις τελευταίες εκδόσεις αναπτύσσονταν σε όλη την Ευρώπη. Κάποτε, μάλιστα, έφθαναν ακόμη μακρύτερα. Ήταν καθήκον κάθε πολίτη αυτής της «Δημοκρατίας των Γραμμάτων» («Republica Literaria») να εγκαθιδρύσει, να διατηρήσει και να ενθαρρύνει την επικοινωνία, πρώτα από όλα, με προσωπική αλληλογραφία και επαφή. Αν υπήρχε ένα πρόσωπο στο δεύτερο μισό του 17ου αιώνα που εμφανίζεται να πληροί όλες αυτές τις προϋποθέσεις, είναι ο Αθανάσιος Κίρχερ. Ωστόσο, ο τελευταίος μάλλον επιφανειακά συγγένευε με τη λεγόμενη «Δημοκρατία των Γραμμάτων», καθώς στην πραγματικότητα διέφερε βαθιά από αυτήν λόγω του εσωτερισμού και της ελιτίστικης στάσης του. (2)
3. Η ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑΣ-ΓΕΩΛΟΓΙΑΣ
Η Αδελφότητα ή Εταιρεία του Ιησού, στην οποία ανήκε ο Κίρχερ, ιδρύθηκε το 1534 από τον Ιγνάτιο Λογιόλα, για την ενίσχυση και διάδοση της Καθολικής Εκκλησίας. Καθώς η ιεραποστολική δράση της συνέπεσε με τις γεωγραφικές ανακαλύψεις και την αποικιοκρατία, σύντομα εξαπλώθηκε σε πολλές μακρινές περιοχές του κόσμου, ιδιαίτερα στην Κίνα, την Ιαπωνία, την Ινδία, την Αμερική και την Αφρική. Έτσι, αν και ο Κίρχερ πέρασε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του στη Ρώμη, κατόρθωσε να συγγράψει μερικές από τις καλύτερες γεωγραφικές πραγματείες του 17ου αιώνα. Η δυνατότητα αυτή του δόθηκε καθώς βρισκόταν στο κέντρο του ιησουιτικού δικτύου πληροφοριών.
Χάρτης της Ατλαντίδας από το έργο του Κίρχερ «Mundus Subterraneus».
Ο Κίρχερ ανέπτυξε όλες τις συναφείς με τη γεωγραφία επιστήμες, ωστόσο, ανέμειξε, όπως συνήθιζε, εξωτικά γεγονότα και φαντασία, παράλληλα με διάφορα αληθινά στοιχεία και περιστασιακές εκλάμψεις οξυδερκών παρατηρήσεων. Σχεδόν όλη η γεωγραφική γνώση του περιλαμβάνεται στο έργο του «Mundus Subterraneus» (1664-1678). Ο Κίρχερ ήταν ο πρώτος που δημοσίευσε έναν χάρτη της Ατλαντίδας, τοποθετώντας την ακριβώς στο μέσο του Ατλαντικού ωκεανού. Αυτή η τοποθέτηση ήταν εύλογη και σύμφωνη με τη μαρτυρία του Πλάτωνα, ενώ δεν ερχόταν σε αντίθεση με τη Βίβλο. Επίσης, ο ίδιος ο Κίρχερ το 1638 ήταν αυτόπτης μάρτυρας της εξαφάνισης της πόλης Ευφημία στην Καλαβρία από έναν «ηφαιστειακό κατακλυσμό», που άφησε μία λίμνη στη θέση της. Άλλωστε, όπως γνώριζε από τη Βίβλο και εξέταζε στο έργο του «Arca Noe» το 1675, ο Κατακλυσμός του Νώε είχε προκαλέσει τη βύθιση όλης της γης, η οποία εμφανίστηκε και πάλι με διαφορετική διάταξη στεριάς και θάλασσας.
Στο έργο αυτό κάνει αναφορά στη χαμένη ήπειρο της Ατλαντίδας, προκειμένου να αποδείξει τη συνεχή εξέλιξη της Γης και άρα τη βύθιση και ανάδυση ορεινών συστημάτων, και τις υποβρύχιες προεκτάσεις των ηπείρων.
Ενδιαφέρουσες είναι οι απόψεις του για την παλαιοντολογία. Ο ίδιος διέθετε πολλά απολιθώματα, τα οποία επεδείκνυε στο μουσείο που είχε ιδρύσει ο ίδιος στο Ρωμαϊκό Κολλέγιο στη Ρώμη. Ακολουθώντας την αναγεννησιακή σκέψη, θεωρούσε ότι ο φυσικός κόσμος συνιστούσε μια μήτρα σημείων και συμβόλων που είχαν μυστική σημασία. Ο στόχος της επιστήμης και της ακαταπόνητης συλλογής των φυσικών αντικειμένων ήταν η συνολική και ενορατική γνώση του κόσμου. Οπως και η Γραφή, ο κόσμος φανέρωνε το σχέδιο του Θεού. Ετσι, σύμφωνα με τον Κίρχερ, αν ρωτούσε κανείς: «Γιατί υπάρχει ο λέων στη Γη;», η απάντηση θα ήταν: «Για να διδάσκει κουράγιο». Αν, αντίστοιχα, αναρωτιόταν για την ύπαρξη του μυρμηγκιού, η απάντηση θα ήταν: «Για να μας διδάξει την εργατικότητα και τη συλλογική εργασία». Ωστόσο, αν κάποιος ρωτούσε γιατί υπάρχουν τα όστρακα στην κορυφή των ορέων, δεν θα λάμβανε βέβαιη απάντηση. Ο Κίρχερ διατύπωσε την άποψη ότι αυτά ίσως προήλθαν από μικρές πλημμύρες. Όμως, κυρίως τα θεωρούσε προϊόντα ενός «διαμορφωτικού πνεύματος» (spiritus plasticus) που δρα συνεχώς μέχρι και σήμερα. Ο Κίρχερ ήταν λοιπόν υποστηρικτής της αυτόματης γένεσης. Δεν φαίνεται να υποστήριξε την άποψη –όπως ο σύγχρονός του Νικόλαος Στένο (Nicolaus Steno)– ότι τα απολιθώματα ήταν οργανικά υπολείμματα (από την άλλη, όμως, ο Κίρχερ δεν συνηγόρησε ποτέ ανοικτά για την αντίθετη άποψη, ότι δηλαδή τα απολιθώματα δεν είναι οργανικά υπολείμματα). (3) Μια τέτοια θέση θα ανέτρεπε την εκκλησιαστική πεποίθηση για τη μικρή ηλικία του κόσμου. Όσον αφορά τα οστά προϊστορικών ζώων, όπως αυτά που είδε ο ίδιος στη Μάλτα και στη Σικελία, τα θεώρησε αξιοπερίεργα της φύσης.
Ο ίδιος, επίσης, είχε επισκεφθεί την Αίτνα, το Στρόμπολι και τον Βεζούβιο. Εκεί πραγματοποίησε μετρήσεις και κατάρτισε κατάλογο όλων των προηγούμενων εκρήξεων των εν λόγω ηφαιστείων, για να καταλήξει στο συμπέρασμα ότι τα ηφαίστεια συνεχώς αυξάνονται –όντας συνεπής στη θεωρία του για τη συνεχή εξέλιξη της Γης– λόγω θεϊκής επέμβασης. Mάλιστα επαναπροσδιόρισε τις δοξασίες των αρχαίων, θεωρώντας ότι το λιωμένο μάγμα που είχε δει προκαλείτο από τη θερμότητα στον πυρήνα της γης. Η θεωρία που ανέπτυξε βασίστηκε σε μία δυναμική γεωλογία, διακρίνοντας τα κανάλια με νερό (υδροφυλάκια) από εκείνα που έχουν φωτιά (πυροφυλάκια), με την ανάμιξη των οποίων παράγονται οι σεισμοί, τα ηφαίστεια, και αναδύονται οι πηγές στην επιφάνεια. Ήταν όμως ο πρώτος που επαναπροσδιόρισε τις δοξασίες των αρχαίων για τον εσωτερικό πυρήνα της Γης: θεώρησε ότι αποτελείται από μια φλογώδη, άσβεστη μάζα που διοχετεύεται σε ένα κυψελοειδές δίκτυο σηράγγων, το οποίο καταλήγει στα ηφαίστεια. (4)
4. Η ΜΑΓΝΗΤΙΚΗ ΔΥΝΑΜΗ
Προμετωπίδα από βιβλίο του Κίρχερ για τον μαγνητισμό.
Από όλα τα φαινόμενα του ηλεκτρισμού και του μαγνητισμού, ο σιδηρομαγνητισμός, δηλαδή η έλξη και η άπωση των φυσικών μαγνητών, και η τριβή της ηλεκτρικής ενέργειας είναι τα αρχαιότερα γνωστά, και ο Κίρχερ πρέπει να βρήκε πολλές σχετικές πληροφορίες στα κείμενα της αρχαίας γραμματείας. Επηρεαζόμενος από το έργο του Γουίλιαμ Γκίλμπερτ (William Gilbert), ο οποίος υποστήριζε ότι η Γη είναι ένας μαγνήτης, αποδεικνύοντας ότι κάποιοι μαγνήτες, όταν θερμαίνονται, χάνουν τις ιδιότητές τους. Ωστόσο, τα έργα για το μαγνητισμό του Κίρχερ κατατάσσονται στα ψευδο-επιστημονικά συγγράμματα της εποχής. Δεν δεχόταν την άποψη του Γκίλμπερτ ότι η γη έχει μαγνητικές ιδιότητες. Ένα από τα επιχειρήματα που έφερνε υπέρ της άποψης αυτής ήταν ότι, αν η σελήνη είναι από σίδερο και η γη ένας μαγνήτης, τότε η μία θα συγκρουόταν πάνω στην άλλη. Επίσης, πίστευε ότι τα υπόλοιπα σιδερένια αντικείμενα θα ήταν ασήκωτα, και εφόσον οι μεταλλουργοί κάνουν καλά την εργασία τους, άρα η γη δεν είναι μαγνήτης.
Η μαγνητική δύναμη υπάρχει όντως σύμφωνα με τον Κίρχερ και διαχέεται παντού. Η πηγή της κοσμικής συμπάθειας δεν μπορούσε να είναι υλική. Η άποψη του Κίρχερ περί ενός κοσμικού μαγνητισμού συνάδει με τη θεολογική θέση του ότι ο Θεός είναι ο μέγας μαγνήτης όλων των όντων. (5) Με το έργο του «Magnes sive de Arte Magnetica», προσπάθησε να θεμελιώσει μια κοσμική ενότητα όλων των όντων, επίγειων και ουράνιων. Ως νεοπλατωνικός στοχαστής, θεωρούσε ότι το σύμπαν συνέχεται από μια παλλόμενη, ποικιλόμορφη δύναμη. Οπως για τον Πλάτωνα, έτσι και για τον Κίρχερ, η δύναμη αυτή είναι ζωογόνα και ουσιώδης, όργανο του Θεού. Πιο συγκεκριμένα, διαχώρισε τον μαγνητισμό σε μεταλλικό, φυτικό και ζωικό. Πίστευε ότι η μεταλλική δύναμη είναι που δρα κατά μήκος του άξονά της και εκπέμπει σε κάθε πόλο, παράλληλα με τον άξονα της Γης. Ο φυτικός μαγνητισμός, πάλι, ισχυριζόταν ότι περιορίζεται από τις αστρικές επιρροές και τις αλληλεπιδράσεις των φυτών. Τέλος, ο ζωικός μαγνητισμός θεώρησε ότι αποδεικνύεται από την ευαίσθητη αντίδραση ενός σκύλου σε μια καταιγίδα και το προαίσθημά του για τις φυσικές καταστροφές.
5. Η ΑΣΤΡΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ ΟΙ ΦΥΣΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ
Στην εποχή του Κίρχερ τα τηλεσκόπια είχαν εξελιχθεί, ενώ αυξήθηκε η γνώση για το ηλιακό σύστημα. Μάλιστα, πολλές αστρονομικές παρατηρήσεις αποδίδονται στον ίδιο, όταν βρισκόταν στην Αβινιόν το 1624 και στη Ρώμη το 1635, όπου παρατήρησε μια έκλειψη σελήνης. Το μόνο βιβλίο του αφιερωμένο αποκλειστικά στην αστρονομία είναι το «Itinerarium Exstaticum» (1656-57). Σε αυτό, ο συγγραφέας, για να προσδώσει ζωντάνια στο κείμενο, υποτίθεται ότι ταξιδεύει συνοδευόμενος από τους Αγαθούς Αγγέλους Κοσμιέλ (Cosmiel) και Θεοδίδακτο (Theodidactus), ταξιδεύει μεταφορικά στο πλαίσιο του βιβλίου στο ηλιακό σύστημα, και δίνοντας πλήρεις περιγραφές των διαφόρων πλανητών που επισκέπτεται. Το έργο του υπέστη μεγάλη λογοκρισία από τους Ιησουίτες, ενώ, κατά πάσα πιθανότητα, και ο ίδιος αποδεχόταν την κοπερνίκεια θεωρία. Υποστήριξε ότι ο Θεός έχει τη δύναμη να δημιουργήσει παρόμοιους κόσμους με τον δικό μας σε διάφορες άπειρες αποστάσεις από τη Γη, θέση που, κατά τη γνώμη των σχολιαστών της εποχής του δεν αντιτίθετο με αυτήν της Εκκλησίας. (6) Μία τέτοια θέση ήταν δύσκολο να υποστηριχτεί, αν σκεφτεί κανείς ότι ο Τζιορντάνο Μπρούνο κάηκε στην πυρά ως αιρετικός το έτος 1600, διότι υποστήριξε την απειρία του σύμπαντος και των κόσμων.
Μια άλλη επιστήμη με την οποία ασχολήθηκε ο Κίρχερ ήταν η χημεία. Αν και δεν ήταν ιδιαίτερα καταρτισμένος, προσέφερε πολύτιμες υπηρεσίες κατά το εμβρυακό στάδιο ανάπτυξης αυτής της νέας επιστήμης. Όπως είναι γνωστό, κατά τον Μεσαίωνα ανθούσε η τέχνη της αλχημείας. Ο Κίρχερ ήταν αυτός που κατάφερε το μεγαλύτερο πλήγμα ενάντια στους αλχημιστές και στους μύθους τους. Στο έργο του «Mundus Subterraneus» διαίρεσε την τάξη των αλχημιστών σε τρεις διαφορετικές ομάδες: α) σε όσους πίστευαν ότι η αλχημεία είναι ανθρωπίνως αδύνατη, οι οποίοι ήταν οι απογοητευμένοι αλχημιστές, β) σε όσους έθεταν σε κυκλοφορία βασικά μέταλλα ως αληθινό χρυσό και ασήμι, οι οποίοι ήταν απλώς απατεώνες και παραχαράκτες, και∙ γ) σε όσους ισχυρίζονταν ότι είναι ικανοί να παράγουν χρυσό και ασήμι μέσω των δυνάμεων της φιλοσοφικής λίθου, οι οποίοι ήταν οι «αληθινοί» αλχημιστές. Ο Κίρχερ δεν αρνείτο ότι ίσως μια ημέρα ο στόχος της αλχημείας επιτευχθεί, παρότι τη θεωρούσε, από όσα γνώριζε, μια ψευδο-επιστήμη.
Εκτός της χημείας, ο Κίρχερ συνέβαλε και σε άλλες επιστήμες, όπως η ακουστική και η οπτική. Για την πρώτη, οι περισσότερες παρατηρήσεις του απαντώνται στα έργα «Musurgia universalis» (1650) και «Phonurgia novaχρονολογία» (1673). Λίγες, ωστόσο, από τις απόψεις του για την ακουστική έγιναν αποδεκτές, παρά τις θαυμάσιες ιστορίες για αντηχήσεις και αντιλάλους που περιλαμβάνονται στο όγδοο βιβλίο της «Musurgia». Ο Κίρχερ αναφέρει ακουστικές σήραγγες, ιδιαίτερα μεσαιωνικού τύπου, όπου όμως ο ήχος ακούγεται πολύ παραμορφωμένος. Μάλιστα, στη δεύτερη έκδοση του σημαντικού έργου του «Ars Magna Lucis et Umbrae», το 1671, ανακοίνωσε ότι είχε δήθεν ανακαλύψει έναν αρχαίο κώδικα του Αριστοτέλη, το «De secretis ad Alexandrum Magnum», που περιελάμβανε την περιγραφή ενός μεγαφώνου, το οποίο χρησιμοποιήθηκε από τον Μέγα Αλέξανδρο για να δίνει τις διαταγές του. Πρόσθεσε μάλιστα ένα σχέδιο της κατασκευής, σημειώνοντας ότι αυτή μπορεί να μεταφέρει την ανθρώπινη φωνή έως 100 στάδια, δηλαδή 27 χλμ όπως το διατυπώνετε κάποιος θα το πιστέψει, βάλτε ένα «δήθεν» πριν το «ανακαλύψει».
Σημαντική ήταν η συμβολή του στην κατασκευή μικροσκοπίων. Θα πρέπει να χρησιμοποίησε τόσο το απλό όσο και το σύνθετο μικροσκόπιο. Το πρώτο αποτελείτο από έναν απλό, κάθετο μεγεθυντικό φακό, απέναντι από τον οποίο τοποθετούσαν το αντικείμενο, στο ίδιο επίπεδο. Το σύνθετο μικροσκόπιο αποτελείτο από έναν στερεό διατύπωση σωλήνα, με φακούς στα άκρα του. Η εστίαση πραγματοποιείτο σταθεροποιώντας τον σωλήνα σε κάθετη ή οριζόντια στάση. Στο έργο του, «Scrutinum Pestis» (1658), ανέφερε ότι το 1646 σε μία επιδημία πανώλης, χρησιμοποιώντας ένα μικροσκόπιο, διέκρινε σκώληκες (animalcules) αόρατους στο γυμνό μάτι στο αίμα των θυμάτων, όπως αναφέρει στο έργο του, «Scrutinum Pestis» (1658). Ήταν από τους πρώτους, λοιπόν, που παρατήρησαν ότι η πανούκλα πανώλη προκαλείται από μικροοργανισμούς, και πρότεινε μέτρα υγιεινής για να εμποδίσει την εξάπλωση της ασθένειας.
Επίσης, ήταν ο πρώτος που αναφέρθηκε στα «φυσικά χρώματα». Η περιγραφή του βασίστηκε στις παρατηρήσεις του Ιωσήφ Μπονακούρσιο (Joseph Bonacursius), ο οποίος ανακάλυψε ότι κοιτώντας διάφορα χρωματιστά χαρτιά από το άνοιγμα ενός κλείστρου σε ένα σκοτεινό δωμάτιο, μπορούσε κανείς να δει τα χρώματα μπροστά στα μάτια του. Ο Κίρχερ περιγράφει αυτό το φαινόμενο που προκαλείται από τη στιγμιαία εντύπωση του φωτός στα οπτικά νεύρα με πολλή φαντασία. Πολλοί από τους συγχρόνους του πίστεψαν έτσι ότι ο οξύνους Ιησουίτης είχε ανακαλύψει το μυστικό της όρασης στο σκοτάδι. Αυτή, όμως, και παρόμοιες ιστορίες σύντομα αντικαταστάθηκαν από περαιτέρω αναλύσεις και επιστημονικές ανακαλύψεις για τη φυσιολογία του οφθαλμού. (7)
6. ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ
Προμετωπίδα του έργου «Arithmologia».
Τα μαθηματικά, με τις συναφείς επιστήμες της γεωμετρίας και της άλγεβρας, αποτελούσαν προσφιλή θέματα κατά τη διάρκεια της ζωής του Κίρχερ. Ο ίδιος είχε λάβει εκτεταμένη ιησουιτική εκπαίδευση πάνω στον Ευκλείδη, στον Πυθαγόρα και στον Αριστοτέλη, και εν γένει μια στέρεη μαθηματική παιδεία. Συνεπακόλουθη ήταν η αγάπη του για μικροεφαρμογές και πολύπλοκες μηχανικές κατασκευές. Η πρώτη Μία από αυτές τις μηχανές παρουσιάστηκε στο «Specula Melitensis», που εκδόθηκε στη Μεσσήνη της Σικελίας το 1638. Το βιβλίο αυτό γράφτηκε με την παρακίνηση του Μεγάλου Διδασκάλου των Ιπποτών της Μάλτας, με την ευκαιρία της επίσκεψης του Κίρχερ στο νησί. Ο τίτλος αναφέρεται στο σε ένα περίεργο κατασκεύασμα που συζητείταιτι θέλετε να πείτε; και που μοιάζει πιο πολύ με φάρο. Επρόκειτο για ένα κιβωτιόσχημο αντικείμενο με τροχούς ή κυκλικούς πίνακες σε κάθε πλευρά του, που προσαρμόζονται, επιλύοντας διάφορα προβλήματα του ημερολογίου, της ιατρικής (όπως ποια ασθένεια να θεραπευτεί σε δεδομένη ώρα του πλανηταρίου), της τριγωνομετρίας και της αστρολογίας. Στο ίδιο έργο υπάρχει μια αναφορά στο «παντόμετρο» (pantometrum), ένα όργανο τοπογραφίας σε σχήμα αβακίου με πολλά τμήματα, που υποτίθεται ότι θα έδειχνε διάφορα γήινα και ουράνια σώματα θα να αφήσουμε έτσι τη διατύπωση για να φανεί και το ψευδές της υπόθεσης; υπολογίζοντας αντίστοιχα τις αποστάσεις, τα βάρη και τις διαστάσεις.
Το 1665 κυκλοφόρησε το επόμενο μαθηματικό έργο του Κίρχερ, η «Arithmologia», που ωστόσο, δεν διέφερε ιδιαίτερα από άλλες μαθηματικές μελέτες του 17ου αιώνα. Οι πιο σημαντικές μαθηματικές έννοιες που χρησιμοποίησε βρίσκονται στο πιο στέρεο μαθηματικό έργο του βρίσκονται στο «Tarrifa Kircheriana» (1679), στο οποίο είναι έκδηλη η τάση για ομοιογενοποίηση και ορθολογισμό. Γενικά, στα μαθηματικά έργα του προσπάθησε να παρουσιάσει όλη την επιστήμη σε μία εύληπτη μορφή, κατάλληλη για την εποχή του.
7. ΕΘΝΟΛΟΓΙΑ-ΘΡΗΣΚΕΙΟΛΟΓΙΑ
Χάρτης της Κίνας, από το βιβλίο του Κίρχερ «China Illustrata».
Ο Κίρχερ όταν ήταν νέος είχε ζητήσει δύο φορές από τους ανωτέρους του να τον στείλουν σε ιεραποστολικό έργο σε μακρινές χώρες, αλλά του το αρνήθηκαν. Αν ακολουθούσε τη ζωή ενός ιεραποστόλου, θα έμοιαζε ίσως με τον Ματέο Ρίτσι (Matteo Ricci) ή τον Αδάμ Σαλ (Adam Schall) που μετέβησαν στην Κίνα, έμαθαν τη γλώσσα και κέρδισαν την εύνοια του αυτοκράτορα. Βέβαια, πολύ πιθανόν η ζωή του να τελείωνε με μαρτυρικό θάνατο, τον οποίο οι Ιησουίτες αντιμετώπιζαν πολύ συχνά. Όντας όμως στο κέντρο του ιησουιτικού τάγματος, όπου κατέφθαναν αναφορές από όλα τα μέρη του κόσμου, ικανοποίησε την επιθυμία του για «εξωτικές εμπειρίες». (8)
Για τον Κίρχερ οι αυτοκρατορίες της Ανατολής δεν μπορούσαν βέβαια να εξισωθούν με την Αίγυπτο, αφού θεωρούσε την τελευταία ότι υπήρξε ο τόπος ενός μεγάλου πολιτισμού πριν τον Κατακλυσμό, όπου συνέβησαν σημαντικά γεγονότα για την ιστορία του Χριστιανισμού. Ωστόσο, αντλώντας πληροφορίες από τους ιεραποστόλους για τα έθιμα, τη θρησκεία, τη μυθολογία, τη γεωγραφία και την ιστορία της Κίνας, συνέγραψε το 1667 το έργο «China Illustrata». Εκεί, υποστήριζε ότι τα κινεζικά προέρχονται από τα ιερογλυφικά, αλλά δεν χαρακτηρίζονται από μυστικά μηνύματα όπως αυτά.
Όποιες όμως θρησκευτικές ιδιαιτερότητες βρήκαν στην Ασία οι ιεραπόστολοι, ωχριούσαν σε σύγκριση με τις αναφορές των κονκισταδόρων από το Μεξικό. Οι ανθρωποθυσίες των λαών στην περιοχή αυτή θεωρήθηκαν έργο του Διαβόλου που δεν άξιζε την προσοχή των επιστημόνων. Ο Νέος Κόσμος δεν θύμιζε σε πολλά σημεία τον Παλαιό, και οι θεοί των Αζτέκων ήταν αξιοπερίεργα φρικτοί.
8. Η ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΩΝ ΑΙΓΥΠΤΙΑΚΩΝ ΙΕΡΟΓΛΥΦΙΚΩΝ
Ηδη το 1636, ο Κίρχερ, στο έργο του «Prodromus Coptus sive Aegyptiacus», είχε εντοπίσει τις σχέσεις ανάμεσα στην κοπτική και στην αιγυπτιακή γλώσσα. Βέβαια, θεώρησε κυρίως ότι όλα τα ιερογλυφικά σύμβολα αντιπροσώπευαν έννοιες και όχι συλλαβές, επομένως η ερμηνεία του υπήρξε λανθασμένη. Παρόλα αυτά, ονομάστηκε ο πατέρας της αιγυπτιολογίας, διότι στην προσπάθειά του να στηρίξει την ερμηνεία του συγκέντρωσε υλικό, μετέγραψε έγγραφα και ό,τι άλλο θεώρησε ενδιαφέρον σχετικά με το θέμα. Η εργασία του δεν στηριζόταν πλέον στις φανταστικές αναπαραστάσεις ζώων που αναφέρει ο αρχαίος συγγραφέας Ωραπόλλων στο έργο «Τα Ιερογλυφικά» του 5ου αιώνα μ. Χ., και οι οποίες ήταν δημοφιλής έως την εποχή της Αναγέννησης. Όμως και πάλι οι καλλιτεχνικές αναπαραστάσεις που παρέχει ενέχουν άφθονα στοιχεία φαντασίας.
Πορτραίτο του Ζαν Φρανσουά Σαμπολιόν (Francois Champollion), από τον ζωγράφο Léon Cogniet (Λεόν Κονιέ), Μουσείο Λούβρου.
Παρόλα αυτά, ίδιος ο Φρανσουά Σαμπολιόν (Francois Champollion), που οδηγήθηκε στη σωστή αποκρυπτογράφηση των ιερογλυφικών τον 19ο αιώνα, καθώς δεν μπορούσε να παρατηρήσει τα αυθεντικά ιερογλυφικά ελλείψει δυνατότητας άμεσης παρατήρησης, μελέτησε τον οβελίσκο της πλατείας Ναβόνα στην ανασύνθεση του Κίρχερ, οδηγούμενος στο συμπέρασμα ότι ήταν έργο της Ρωμαϊκής Εποχής. (9) Είδαμε, κατά την αφήγηση της ζωής του, ότι με την ευκαιρία της αναστήλωσης αυτής ο Κίρχερ εξέδωσε το σημαντικό έργο «Obeliscus Pamphilius». Στη συνέχεια ακολούθησε το τετράτομο αιγυπτιολογικό έργο «Oedipus Aegyptiacus» (1652-54), στο οποίο παρουσίασε μια πλήρη έρευνα για την ιστορία, τη θρησκεία, την τέχνη, την πολιτική, τη γραμματική, τα μαθηματικά και άλλους τομείς από τον αιγυπτιακό πολιτισμό, συγκρίνοντάς τον με άλλους ανατολικούς πολιτισμούς.
Προμετωπίδα από το έργο του Κίρχερ «Oedipus Aegyptiacus».
Τα ιερογλυφικά σύμβολα ήταν για τον Κίρχερ ένα είδος ψευδαισθησιακού μηχανισμού στον οποίο συνέρρεαν ποικίλες ερμηνείες. Εντός αυτού του πλαισίου μπορούσε να πραγματεύεται αμέτρητα απόκρυφα θέματα, για την αστρολογία, την αλχημεία και τη μαγεία, συνδέοντάς τα με μία πανάρχαια παράδοση, στην οποία έβρισκε ταυτόχρονα τα προμηνύματα του Χριστιανισμού.
9. ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑ
Ο Κίρχερ διέθετε εξαιρετικές ικανότητες σε πολλές γλώσσες. Δίδασκε λατινικά, ελληνικά, τις βιβλικές γλώσσες εβραϊκά και συριακά, και άλλες ανατολικές γλώσσες. Λέγεται ότι σε μία εορταστική εκδήλωση στη Ρώμη, το 1655, για τη μεταστροφή της βασίλισσας Χριστίνας της Σουηδίας στον Καθολικισμό καλωσόρισε τη βασίλισσα σε 34 γλώσσες. Επίσης, ανέπτυξε, εκτός των άλλων, τον συνδυασμό διαφορετικών γλωσσικών συστημάτων, τη λεγόμενη «ars combinatoria». Οπως και άλλοι στην εποχή του, ο Κίρχερ επεξεργάστηκε διάφορες ιδέες για την προσπάθεια επινόησης μιας παγκόσμιας γλώσσας. Το σχετικό έργο του ονομάζεται «Polygraphia nova et universalis» (1663). Αυτή τη γλώσσα προσπάθησε να τη συνδυάσει με την κρυπτογραφία, χωρίς ιδιαίτερα πετυχημένο αποτέλεσμα, αφού η παγκόσμια γλώσσα έτεινε στην απλοποίηση της επικοινωνίας, ενώ η κρυπτογραφία στο να την καταστήσει προσωρινά μη-κωδικοποιήσιμη. (10)
Σελίδα από το μυστηριώδες χειρόγραφο Βόϊνιτς, που δεν έχει αποκρυπτογραφηθεί έως σήμερα. Η ιστορική έρευνα έδειξε ότι στάλθηκε στον Κίρχερ, ο οποίος ήταν γνωστός για τις ικανότητές του στις ξένες και αρχαίες γλώσσες.
Το όνομα του Κίρχερ συνδέθηκε, επίσης, με το μυστηριώδες «χειρόγραφο Βόϊνιτς», από το όνομα του που ανακάλυψε ο Βίλφριντ Βόϊνιτς (Wilfrid Voynich) ο οποίος το ανακάλυψε το 1912, στη βίλα Μοντραγκόνε, κοντά στη Ρώμη. Το «χειρόγραφο Βόϊνιτς», με την ακατανόητη γλώσσα και τις παράξενες, πρωτόφαντες εικόνες του, είναι σήμερα κατά κοινή αποδοχή το πιο μυστηριώδες βιβλίο στον κόσμο, και αντιστέκεται πεισματωδώς σε κάθε προσπάθεια αποκάλυψης των μυστικών του. Το έργο αυτό φυλασσόταν στο Ρωμαϊκό Κολλέγιο –όπου δίδαξε ο Κίρχερ– επί 200 χρόνια, έως το 1870, όταν τα Παπικά Κράτη προσαρτήθηκαν στην Ιταλία. Η νέα ιταλική κυβέρνηση αποφάσισε να κατασχέσει μέρος της περιουσίας της Εκκλησίας, ανάμεσα στην οποία και πολλά χειρόγραφα. Το «χειρόγραφο Βόϊνιτς» διασώθηκε, καθώς παρέμεινε στην προσωπική βιβλιοθήκη του επικεφαλής του Τάγματος των Ιησουιτών.
Ο Βόϊνιτς ανακάλυψε και μια επιστολή από τον Γιόχαν Μάρκο Μάρτσι (Johannes Marcus Marci) από την Πράγα, προς τον Κίρχερ, με ημερομηνία 19 Αυγούστου 1665/6, όπου έγραφε ότι του στέλνει το χειρόγραφο. Σημείωνε ακόμη πως ο προηγούμενος κάτοχος του βιβλίου έστειλε στον Κίρχερ μόνο ένα μικρό μέρος του αντιγραμμένο, από το οποίο ήλπιζε ότι θα το διάβαζε. Στο τέλος της επιστολής αναφέρεται ότι το χειρόγραφο ανήκε στον αυτοκράτορα Ροδόλφο, ο οποίος το αγόρασε για 600 δουκάτα, και ότι ο συγγραφέας του ήταν ο Ρογήρος Βάκων (Roger Bacon). (11)
Κατά τη φωτοστατική επεξεργασία του «χειρογράφου Βόινιτς», αποκαλύφθηκε μια υπογραφή στην πρώτη σελίδα του. Ήταν του Γιάτσομπ ντε Τεπένετς (Jacobus de Tepenecz), ενός Βοημού επιστήμονα, αρχικά γνωστού ως Χόρτσισκι (Horcicky ή Sinapius, στα λατινικά). Αυτός το είχε στην κατοχή του από το 1608 έως τον θάνατό του, το 1622. Στη συνέχεια, το χειρόγραφο πέρασε στην κατοχή του Μπάρσκιους ή Μπάρεσχ (Barschius ή Baresch), ο οποίος ήταν αυτός που επικοινώνησε με τον Κίρχερ και του έστειλε κάποια αποσπάσματα. (12) Το χειρόγραφο περιήλθε, τελικά, μέσω του Μάρτσι, στα χέρια του Κίρχερ, στην ήδη πλούσια συλλογή του Ρωμαϊκού Κολλεγίου. Ωστόσο, ο Κίρχερ δεν προέβη σε καμία μνεία γι’ αυτό στο έργο του.
10. ΙΣΤΟΡΙΑ–ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ
Ο Κίρχερ είχε λάβει κλασική παιδεία ως Ιησουίτης ήδη από την πρώιμη περίοδο της ζωής του. Βέβαια, η Ρώμη ενέπνευσε τον Κίρχερ ώστε να αφιερωθεί στη μελέτη των αρχαιοτήτων. Στη Ρώμη και στα περίχωρα της Καμπανίας αφθονούσαν τα ερείπια, ενώ σε μεγάλο μέρος της χώρας έστεκαν τα παράξενα και συναρπαστικά υπολείμματα του χαμένου πολιτισμού των Ετρούσκων. Η Αιώνια Πόλη ήταν για μία ακόμη φορά πολιτιστικό κέντρο. Όλη η Ευρώπη είχε στραμμένη την προσοχή της σε αυτήν την ελίτ διανοουμένων και η κοσμική κοινωνία συνέρρεε στις παπικές αυλές, τα μικρότερα αλλά συχνά πολύ δραστήρια μικρά παλάτια της ελάσσονος αριστοκρατίας και των καρδιναλίων. Οσο η φήμη του Κίρχερ αυξανόταν, ολοένα και περισσότερες επιστολές έβρισκαν τον δρόμο τους στην πόρτα του. Συχνά συνοδεύονταν από παράξενα ευρήματα, νομίσματα ή επιγραφές για να τα αξιολογήσει. Ο Κίρχερ είχε αφιερωθεί –με ενδιαφέροντα αποτελέσματα– στη μελέτη της νομισματικής.
Ο Κατακλυσμός, από το έργο του Κίρχερ «Arca Noe».
katelisviglas.com 